Η ΕΛΑΦΡΙΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΝΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑΣ

 

Μετά από μερικούς αιώνες προοδευτικής εκκοσμίκευσης, ταχύτατης προσαρμογής των περισσότερων ανθρώπων στη ορθολογιστική ατζέντα του Διαφωτισμού, και θριαμβευτικής κυριαρχίας της κοσμικότητας επί της υπερβατικότητας, ο άνθρωπος, που ποτέ δεν του ήταν εφικτό να παραμελήσει με απόλυτο τρόπο το ενδιαφέρον του για την υπερβατική διέξοδο και την δυνατότητα μίας αυθεντικής υπέρβασης, βρίσκεται τώρα σε μία εποχή κατάμεστη από πνευματικές, θρησκευτικές και σοφιολογικές ατραπούς. Και η πληθώρα τέτοιων πνευματικών επι-λογών δεν είναι ούτε σύμπτωμα της ανατροπής ή της υποχώρησης των εκκοσμικευτικών διαδικασιών, ούτε σύμπτωμα μίας επαναφοράς η αναζωογόνησης του ‘ιερού’. Είναι μία κατάσταση που ταιριάζει απολύτως με την εποχή της μαζικής δημοκρατίας.

Έτσι, ζούμε σήμερα σε μία εποχή εκθετικού πλουραλισμού ιδεολογικών και πνευματικών επιλογών, ακριβώς διότι η ιστορική διαδικασία της εκκοσμίκευσης, που ξεκίνησε στην καρδιά της νεότερης Ευρώπης και στην καρδιά του ήδη ραγισμένου και διχασμένου κόσμου του ευρωπαϊκού Χριστιανισμού, εκπλήρωσε την αποστολή της σε πλανητικό επίπεδο, μαζί με άλλες συναφείς ιστορικές διαδικασίες που και αυτές, με τη σειρά τους,  ξεκίνησαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο και εξ ίσου προσλάμβαναν πλανητική διάσταση.

Ωστόσο, η εκπλήρωση της εκκοσμίκευσης στην ευρωπαϊκή Νεωτερικότητα και η πλανητική της εξάπλωση προς τα πέντε σημεία της γης έως καταφθάσει στα πέρατα της οικουμένης δεν ήταν μία διαδικασία καθόλου αυτονόητη και ούτε μπορεί να αναχθεί εύκολα στην κρίση της χριστιανικής πίστης, προκαλούμενης ουσιωδώς από τα αλλεπάλληλα ενδοθρηκσευτικά σχήματα της Χριστιανοσύνης με έκβαση στους θρησκευτικά εμφύλιους πολέμους, ούτε μπορεί να καταλογιστεί μονομερώς στην εκατονταετή επίθεση της διαφωτιστικής συνείδησης σε ό,τι αντιπροσώπευσε αυθεντία και τις συνέπειές της στους δύο αιώνες που μόλις αφήσαμε πίσω.

Εδώ θα στηρίζουμε ότι το κίνημα της ‘ενσυνειδητότητας’ συνιστά μία πρακτική διαλογισμού που εκφράζει συνεκδοχικά την νέα καπιταλιστική πνευματικότητα. Αλλά όχι μόνο. Τα βασικά του γνωρίσματα δεν είναι καθόλου κρυμμένες ούτε αποκεκαλυμμένες: τα βρίσκει κανείς συνθηματικά και με περίσσεια ειλικρίνεια σε όλα τα εργαστήριά του, τα βιβλία και τους χώρους που συνδέονται με αυτό το πνευματικό μόρφωμα –συμπεριλαμβανόμενων και πολυτελών ξενοδοχείων. Φετιχισμός του παρόντος, αποθέωσης της ζώσας στιγμής, εξάλειψη της ιστορικής μνήμης και εναντίωση σε κάθε μορφή της ουτοπικής φαντασίας.

Πρόκειται χωρίς αμφιβολία για μία πνευματικότητα κομμένη και επεξεργασμένη από την αγορά των πνευματικοτήτων της σύγχρονης εποχής στα μέτρα της ιδίας της αγοράς. Και δίχως ίχνος παραδοξότητας, αλλά με όλο το βάθος της ιστορικής ανάλυσης της καπιταλιστικής δυναμικής, ο τελευταίος ορίζοντας της πνευματικότητας στην ανθρώπινη ιστορία είναι ακριβώς η αγορά.

Με αυτή την έννοια πρόκειται και για μία πνευματικότητα κομμένη και ραμμένη στα μέτρα της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας του αμερικανικού φιλελευθερισμού, δηλαδή της μεριτοκρατικής ιδεολογίας της μεσαίας τάξης, της ωφελιμιστικής ηθικής  που ενσαρκώνεται στον πλουραλισμό των ομάδων συμφερόντων, και της ατομοκεντρικής νοοτροπίας περί της μοίρας του καθενός μέσα στην κοινωνία. Ο κανόνας διαβίωσης –η μάλλον επιβίωσης- αυτής της πολιτικής κουλτούρας  αφήνεται στο πανδωρικό  ανεμοστρόβιλο των ελεύθερων ατομικών βουλήσεων, σύμφωνα με τον οποίο ο καθένας μπορεί να τα βρει μόνος του με την ζωή και στην ζωή· αρκεί να το θελήσει «πραγματικά», αναμετρούμενος με τα ψυχολογικά κατεστημένα της ευημερίας και της επιτυχίας, αρκεί να σκληραγωγείται εις πείσμονα της «σκληρής πραγματικότητας», αναλογιζόμενος αυτή τη φορά και με τις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της ελεύθερης αγοράς.

Η πνευματικότητα mindfulness έχει αναδειχθεί όχι μόνο ως πνευματικό περιτύλιγμα του επιχειρηματικού καπιταλισμού, αλλά και ως μια νέα ψυχοθεραπευτική θρησκεία του «εγώ», που ‘απελευθερώνει’ τον άνθρωπο από τα βεβαρημένο πολιτικό φορτίο της δημόσιας σφαίρας και μίας ενδεχόμενης πολιτικοποίησης σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Πρόκειται για ένα νέο είδος «επανάστασης», που δεν συνδράμει με τις πλατείες και τις κινηματικές πορείες, ούτε συναγωνίζεται με τους συνηθισμένους ή απροσδόκητους κοινωνικούς αγώνες, τις πολιτικές διαμαρτυρίες ή τις ειρηνικές διαδηλώσεις που διεκδικούν τα δίκαια και πολεμούν ενάντια στα άδικα, αλλά για μία επανάσταση που υποτίθεται συμβαίνει μέσα στο εγκεφαλικό σύστημα των εξατομικευμένων ατόμων: η λεγόμενη -και χιλιοειπωμένη φρασούλα- «επανάστασης της συνείδησης» είναι το συνθηματικό της επανάστασης αυτής. Ταιριαστοί για κάθε είδους αναχωρούντα την δημόσια πλατεία και την πολιτικότητα της ανθρώπινης υπόστασης: την πολιτική δηλαδή με την ευρεία έννοια του όρου.

Ωστόσο, δεν πρόκειται προφανώς για επανάσταση της συνείδησης, έχει να κάνει περισσότερο με μία εργαστηριακή «διακλάδωση» των εγκεφαλικών διεργασιών ούτως ώστε να καθιστά το ανθρώπινο σώμα πιο ευπροσάρμοστο κι ευέλικτο στις αντιξοότητες που μας προετοιμάζει σε παγκόσμια κλίμακα η καπιταλιστική δυναμική της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Ένα βασικό μήνυμα αυτού του ρευστού μορφώματος είναι το γεγονός ότι δεν δίνουμε την πρέπουσα προσοχή στην παρούσα στιγμή -ότι χανόμαστε με πολλαπλούς λογισμούς και περιπλανήσεις μέσα από το νου – και αυτή η «κατάσταση» είναι η αιτία της δυσαρέσκειας και της δυσβάσταχτης μας αγωνίας μέσα στον κόσμο. Αυτό το μάντρα δεν θα μπορούσε να είναι πιο χαζοχαρούμενο και ανούσιο, ακριβώς διότι προσπαθεί να τα βάλει με μεγάλες ιδέες, με τεράστιες ανθρώπινες υποθέσεις μέσω μίας τεχνικής του δεκαπεντάλεπτου. Με πολλά τέτοια μηνυματάκια έχει πλεχτεί αυτό το ψευδο-ευαγγέλιο της εύκολης ευτυχίας ή της εύκολης χαλαρότητας-,  τα οποία μηρυκάζουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας για να τα χωνεύσει ο «μέσος άνθρωπος» της παγκόσμιας μεσαίας τάξης και να βγει πάλι κερδισμένο το απρόσωπο σύστημα που εναντιώνει και απαξιώνει την αξιοπρέπεια και την ελευθερία του ίδιου του ανθρώπου.

Προφανώς, για αυτή την «πνευματική οδός», το άγχος και η κοινωνική ταλαιπωρία που μαστίζει ανελέητα τους ανθρώπους όλων των κοινωνιών, δεν οφείλονται στις τεράστιες ανισότητες της πλανητικής πολιτικής και της παγκόσμιας οικονομίας, δεν σχετίζονται με τις ληστρικές επιχειρηματικές πρακτικές ή με την πολιτική διαφθορά, αλλά το «μυστικό» αίτιο έγκειται στην  κρίση που έχει υποστεί το κεφάλι μας, και το επιφανέστερο σύμπτωμα μίας τέτοιας κρίσης είναι το λεγόμενο «νόσο της πολλής σκέψης».

Για την πνευματική αυτή οδός, το καπιταλιστικό σύστημα με τον τρόπο που λειτουργεί δεν αντιπροσωπεύει κανένα πρόβλημα για την αξιοπρέπεια, την ελευθερία και την ευτυχία των ανθρώπων. Είναι ακίνδυνος και όχι μόνον, έχει και ‘διαπαιδαγωγικό χαρακτήρα’. Αντιθέτως, το πρόβλημα έγκειται στην αδυναμία των ατόμων να γνωρίζουν και να αντέχουν σε μια επισφαλή και αβέβαιη οικονομία. Μόνο που ο κόσμος στον οποίο αναφέρεται ζει επί δεκαετίες σε ένα μόνιμο καθεστώς γενικευμένης επισφάλειας και αβεβαιότητας που δεν φαίνεται να ανατραπεί, και μέσα στο οποίο εισέρχονται μαζικά περισσότερους ανθρώπους, κοινωνικές ομάδες και ολόκληρες κοινωνίες.

Η ενσυνειδητότητα, η θετική ψυχολογία, η «θεολογία» της ευημερίας και η βιομηχανία της ευτυχίας μοιράζονται έναν κοινό πυρήνα όσον αφορά στην από-πολυτικοποίηση του ιδιωτικού στρες. Η πανταχού παρούσα ατομικιστική ρητορική του άγχους -με το πολιτιστικό μήνυμα ότι το άγχος είναι ένα γεγονός – καθιστά το μήνυμα διαβλητός.

Κατά τους απολογητές της ενσυνειδητότητας, το άγχος συνιστά μια επιζήμια επιρροή που καταστρέφει τα ανθρώπινο μυαλό και την οικολογική ισορροπία του πλανήτη μας. Επομένως, εξαρτάται από μας, από τον καθένα μας, να βρισκόμαστε σε μίαν "διαρκή και σωστή κατάσταση προσοχής" και "να είμαστε ενσυνείδητοι". Πρόκειται για μία δελεαστική πρόταση όπου την μισή αλήθεια μίας «δεδομένης αιτιολογίας» συνδυάζεται  με την μισή αλήθεια μίας «υποσχόμενης λύσης». Δελεαστική διότι σε μία εποχή όπου η ψυχολογικοποίηση και η ιατρικοποίηση των κοινωνικών συμπεριφορών απολαμβάνουν ευρείας αποδοχής , η κοινωνική προδιάθεση να εκληφθεί το άγχος, η νευρικότητα, κλπ. ως «φυσικές» επιδημίες της «ψυχικής μηχανής» ή του «ψυχοσωματικού ενδιαιτήματος» μας καταδικάζει σε μία μοιρολατρική αντίληψη των κοινωνικών προβλημάτων.

Μέσα σε αυτή την αντίληψη που καλλιεργεί την ιδέα ότι το άγχος είναι παντού, παρόντα σε κάθε άτομο, λες και είναι ο αέρας που αναπνέουμε καθημερινά, μας συμβουλεύον ότι πρέπει να πάρουμε την δική μας ευθύνη, εφαρμόζοντας στρατηγικές διαχείρισης και ελέγχου του καθημερινού στρες, και να συμμορφωθούμε με τις επιστημονικές επιταγές της «εγκεφαλικής ευπλαστότητας» και της «κοινωνικής προσαρμοστικότητας». Κατά τα άλλα, τέτοια προσαρμοστικότητα και ευμεταβλητότητα μπορούν να συνάδουν αρμονικά με την πορεία του συστήματος, εφόσον γινόμαστε πιο ανθεκτικοί και λιγότεροι ‘τρώσιμοι’ στην αναμέτρησή μας με τα απρόσωπα συστήματα που σήμερα κυριαρχούν και κυριεύουν την κοινωνία μας.  

Το πνευματώδες μήνυμα αυτού του κινήματος είναι «ζει το παρόν». Για τους θιασώτες του, οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές εξαρτώνται από τη φαντασία της μετατροπής των αποσπασματικών μαζών να ακολουθούν αυτή τη συμβουλή και να ζουν «συνειδητά». Ο φετιχισμός της στιγμής που προτείνει είναι άλλος τρόπος αποξένωσης που ταιριάζει στην εποχή της μαζικής δημοκρατίας, πόσο μάλλον όταν το κοινωνικό υποκείμενο της πνευματικής ατμοσφαίρας αυτής βρίσκεται σε μία τάση κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής αποσύνθεσης εξαιτίας της συστημικής κρίσης του κράτους ευημερίας της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας.  

Ο παροντισμός αυτής της πνευματικής μόδας που παρουσιάζεται σαν ένα θεραπευτικό αναλγητικό για όλα τα προβλήματά μας, καθιστώντας την παρούσα ατομική κατάσταση πιο υποφερτή ακολουθεί την τακτική του στρουθοκαμήλου: μας καλεί  όχι στη λύση του οποιουδήποτε προβλήματος, αλλά στο να θάψουμε τη συνείδησή μας στην αμμουδιά μίας  συστηματικής αδιαφορίας και εκλεπτυσμένης κατανάλωσης. Αρκεί να ζήσουμε ‘καθαρά’ την κάθε ‘παρούσα στιγμή’, απαλλαγμένοι από οτιδήποτε μάς «σκοτεινιάζει το μυαλό» από το παρελθόν ή από το παρόν και οτιδήποτε μας φοβίζει ή μας απειλεί από το μέλλον. Διαχείριση της κοινωνικής καταστροφής και της προσωπικής κρίσης «εντός των τειχών», με ανοσοποιητικά αντηχητικά και το κομφόρ μίας υπερχρεοκοπημένης παγκόσμιας κοινωνικής τάξης. Κατά τα άλλα, όλα καλά!

Η επανάσταση της ενσυνειδήτοτητας παρέχει έναν τρόπο να αντιμετωπίσει κανείς αδιάλειπτα τα προβλήματα της κοινωνίας, καταφεύγοντας στην φευγαλέα ευθραυστότητα και τη υποτιθέμενη σημαντικότητα της παρούσας στιγμής. Το νέο αυτό αφήγημα δεν μάς αφήνει περιθώριο για μία πραγματική επίγνωση της κρίσιμης κατάστασης που ζούμε σήμερα. Αντιθέτως υποχωρώ σε έναν ναρκωμένο οπτιμισμό και μίαν κοινωνική παθητικότητα που καθίσταται επικίνδυνη για τον ίδιο τον άνθρωπο, και εντελώς άχρηστη, για μία δημοκρατική κοινωνία –για μία κοινωνία που οφείλει να είναι επί της ουσίας δημοκρατική.

 

14.07.2023

Θεσσαλονίκη